Các nước điều tiết slot bay như thế nào?
Quy tắc 80/20 hay quy tắc "sử dụng hoặc mất quyền" là hướng dẫn quan trọng trong phân bổ slot bay được áp dụng tại nhiều quốc gia, nhằm đảm bảo rằng năng lực của sân bay được sử dụng hiệu quả.
Phân bổ slot bay là quy trình quản lý và phân chia các "khoảng thời gian cất/hạ cánh" tại các sân bay, thường được gọi là "slot bay", cho các hãng hàng không. Mỗi slot bay tương ứng với một khung thời gian mà máy bay có thể cất cánh hoặc hạ cánh. Việc phân bổ này nhằm đảm bảo rằng không gian và thời gian của sân bay được sử dụng hiệu quả, tránh quá tải tại các sân bay bận rộn.
Slot bay không chỉ ảnh hưởng đến lịch trình và hiệu suất của các chuyến bay mà còn tác động đến sự cạnh tranh giữa các hãng hàng không, vì chỉ có một số lượng slot nhất định tại các sân bay lớn, đặc biệt là trong giờ cao điểm.
Quy tắc 80/20, hay "sử dụng hoặc mất quyền," là một ví dụ trong việc phân bổ slot. Theo đó, các hãng hàng không phải sử dụng ít nhất 80% số slot mà họ được phân bổ trong một khoảng thời gian quy định, thường là một mùa lịch bay kéo dài khoảng 6 tháng, nếu không, slot đó có thể bị thu hồi và phân bổ lại cho các hãng khác, giúp đảm bảo sân bay luôn hoạt động ở mức hiệu quả cao và tránh việc các hãng chiếm giữ slot mà không dùng đến.
Quy tắc "80/20"
Quy tắc này được xây dựng dựa trên các hướng dẫn của Hiệp hội Vận tải Hàng không Quốc tế (IATA) và được giám sát bởi các cơ quan điều phối sân bay tại nhiều quốc gia. Quy tắc "80/20" nhằm đảm bảo rằng năng lực của sân bay được sử dụng hiệu quả, ngăn chặn việc các hãng hàng không giữ slot mà không sử dụng và đồng thời khuyến khích sự cạnh tranh. Điều này cũng tạo cơ hội cho các hãng hàng không mới hoặc nhỏ hơn có thể tiếp cận các sân bay lớn.
Quy trình phân bổ lại slot thường do một tổ chức điều phối slot độc lập thực hiện, với ưu tiên dành cho các hãng mới muốn mở rộng mạng lưới hoạt động.
Nhiều nước áp dụng quy tắc “80/20” nhằm tối đa hóa năng lực sân bay (ngăn các hãng hàng không giữ slot mà không sử dụng); khuyến khích cạnh tranh (cho phép các hãng hàng không nhỏ hơn hoặc mới gia nhập có cơ hội hoạt động tại các trung tâm lớn); tạo sự linh hoạt cho hãng hàng không (hủy chuyến khi cần thiết, vì ngưỡng 80% được coi là có thể đạt được mà không cần bay quá nhiều chuyến không hiệu quả).
Tuy nhiên, nhiều nước nới lỏng hoặc tạm ngừng quy tắc “80/20” trong các trường hợp đặc biệt như đại dịch Covid-19. Quyền miễn trừ slot cho phép các hãng hàng không giữ lại slot của mình dù không đạt ngưỡng sử dụng 80% do nhu cầu bay giảm mạnh. Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản, Singapore… đã đình chỉ quy tắc 80/20 một số lần trong đại dịch.
Phân bổ, mua bán, thuê slot bay
Vương quốc Anh
Tại Anh, hai sân bay lớn Heathrow và Gatwick ở London thực thi nghiêm ngặt quy tắc 80/20, tổ chức Airport Coordination Limited (ACL) độc lập quản lý việc phân bổ slot.
Nếu một hãng hàng không sử dụng slot dưới 80% thời gian, ACL sẽ phân bổ lại slot đó. Các slot có thể bị tước quyền và được đưa ra đấu thầu, cho phép các hãng khác có cơ hội tiếp cận sân bay quan trọng này.
Các hãng hàng không nội địa có lịch sử hoạt động lâu năm tại Heathrow và Gatwick được ưu tiên khi phân bổ slot. Tại sân bay Heathrow, một ủy ban điều phối chịu trách nhiệm giám sát và thực thi quy tắc 80/20 nhằm đảm bảo các slot được sử dụng ổn định.
Đối với các hãng quốc tế, quyền sở hữu slot phụ thuộc vào các thỏa thuận song phương. Do tình trạng quá tải tại Heathrow, nhiều hãng quốc tế gặp khó khăn trong việc tiếp cận slot và đôi khi phải thuê lại slot từ các hãng khác.
Thị trường thứ cấp tại Heathrow cho phép mua bán hoặc thuê slot, dẫn đến giá trị slot cao nhất thế giới. Các slot vào giờ cao điểm có thể được bán với giá từ 15 đến 50 triệu USD hoặc hơn tùy thuộc vào giờ bay.
Ví dụ, một cặp slot từng được bán với giá khoảng 75 triệu USD trong giờ cao điểm do nhu cầu cao từ các hãng lớn như British Airways, Virgin Atlantic… Heathrow còn áp dụng phí hạ cánh và thuế hành khách ở mức cao, tính theo trọng lượng máy bay, số lượng hành khách và mức độ tắc nghẽn.
Hồi tháng 7/2024, sân bay Heathrow gặp “sóng gió” sau khi Cơ quan Hàng không Dân dụng Anh (CAA) kết luận rằng, mức phí hạ cánh mà sân bay này áp dụng là quá cao. Sau một cuộc tham vấn kéo dài 6 tuần, CAA đã giới hạn mức phí của Heathrow tính trên mỗi hành khách ở mức 23,73 bảng Anh vào năm 2025 và 23,71 bảng Anh (777.000 đồng) vào năm 2026.
Phí hạ cánh này, do hành khách chi trả như một phần của giá vé, bao gồm các dịch vụ như an ninh và xử lý hành lý. Những năm gần đây, mức phí này đã trở thành chủ đề tranh cãi gay gắt giữa Heathrow và các hãng hàng không như Virgin Atlantic...
Liên minh châu Âu
Ngày 18/1/1993, Liên minh châu Âu (EU) chính thức đưa ra quy tắc 80/20, yêu cầu áp dụng tại tất cả các sân bay thành viên của các nước thành viên. Quy định này nhằm đồng bộ hóa việc sử dụng slot tại các sân bay châu Âu, đặc biệt là các phi trường đông đúc như Charles de Gaulle (Pháp), Frankfurt (Đức), Schiphol (Hà Lan)…
Các slot không đạt ngưỡng 80% sử dụng sẽ được trả về một quỹ chung do điều phối viên sân bay quản lý để phân bổ lại cho các hãng đủ điều kiện, bao gồm các hãng mới gia nhập.
Pháp
Tại Pháp, dựa theo quy tắc “quyền lịch sử” của IATA, các hãng bay hoạt động thường xuyên tại nước này được giữ slot nếu đáp ứng quy định sử dụng ít nhất 80%. Các hãng hàng không Pháp được ưu tiên trong việc phân bổ slot tại các sân bay lớn như Charles de Gaulle, Orly ở Paris… Các slot quốc tế được cấp theo các thỏa thuận song phương, trong đó Cơ quan Hàng không Dân dụng Pháp (DGAC) đảm bảo tuân thủ các cam kết quốc tế.
Dù không thu phí trực tiếp cho slot, các sân bay lớn như Charles de Gaulle áp dụng phí hạ cánh (mức phí tương đối lớn) dựa trên trọng lượng máy bay và thời điểm trong ngày. Việc giao dịch slot ít phổ biến, chỉ áp dụng các khoản phí hành chính.
Mỹ
Tại Mỹ, Cơ quan hàng không liên bang Mỹ (FAA) áp dụng quy tắc “80/20” tại các sân bay có slot kiểm soát, bao gồm JFK và LaGuardia ở New York. Mặc dù hầu hết sân bay Mỹ không yêu cầu slot, quy tắc này được thực hiện nghiêm ngặt tại các sân bay nhộn nhịp.
Các hãng hàng không không đạt ngưỡng 80% tại sân bay có slot kiểm soát ở Mỹ có thể mất quyền sở hữu slot. Tuy nhiên, các hãng đôi khi được miễn trừ trong trường hợp xảy ra sự cố bất ngờ như thời tiết khắc nghiệt.
Trung Quốc
Cục Hàng không Dân dụng Trung Quốc (CAAC) giám sát việc sử dụng slot tại các trung tâm lớn như Bắc Kinh, Thượng Hải, đảm bảo các hãng hàng không tuân thủ quy tắc “80/20”.
Tuy nhiên, CAAC có thể miễn trừ cho các tuyến bay chiến lược do chính phủ chỉ định. Các slot tái phân bổ thường được trao cho các hãng hỗ trợ mục tiêu chiến lược của Chính phủ Trung Quốc, với một phần dành cho các hãng hàng không nước ngoài dựa trên thỏa thuận song phương.
CAAC ưu tiên slot cho các hãng hàng không nội địa, đặc biệt là các hãng quốc doanh để hỗ trợ mạng lưới nội địa rộng lớn. Các hãng nội địa có quyền ưu tiên dựa trên tiền lệ lịch sử tại các sân bay lớn và có thể được cấp thêm slot cho các tuyến chiến lược. Trong khi đó, các hãng quốc tế phải tuân theo thỏa thuận song phương giữa Trung Quốc và các quốc gia, giới hạn tần suất và năng lực của các chuyến bay quốc tế.
Trung Quốc không thu phí trực tiếp dựa trên thị trường cho slot mà áp dụng các loại phí hoạt động như phí hạ cánh, phí đỗ máy bay, phí điều hướng… được quy định để đảm bảo công bằng và quyền tiếp cận cho các hãng quốc tế.
Phí hạ cánh tại các sân bay ở Trung Quốc phụ thuộc vào các yếu tố như trọng lượng cất cánh tối đa (MTOW) của máy bay, vị trí và tần suất hạ cánh. Ví dụ, tại sân bay quốc tế Macao, phí hạ cánh được tính dựa trên trọng lượng của máy bay, và mức phí sẽ giảm dần nếu số lần hạ cánh hàng tháng của một hãng hàng không tăng lên.
Những khoản phí này bao gồm các dịch vụ như kiểm soát không lưu và thời gian đậu giới hạn sau khi hạ cánh. Một số loại máy bay, như những máy bay hoạt động trong các nhiệm vụ nhân đạo hoặc phục vụ chính phủ, được giảm hoặc miễn phí.
Tại một số sân bay bận rộn nhất ở Trung Quốc như Bắc Kinh, Thượng Hải…, việc kiểm soát slot hạ cánh rất nghiêm ngặt nhằm quản lý tình trạng quá tải. Những sân bay này thường hạn chế các chuyến bay tư nhân và thương mại trong giờ cao điểm và yêu cầu giấy phép hạ cánh, điều này có thể gây khó khăn cho các chuyến bay quốc tế.